Ngày càng có nhiều cuộc thi ảnh trong và ngoài nước 'nở rộ', rất nhiều triển lãm ảnh của các nhiếp ảnh gia diễn ra liên tục. Thêm vào đó, công nghệ kỹ thuật số ngày càng phát triển, hoàn chỉnh hơn nên người chơi ảnh cũng rất dễ tiếp cận và lao vào thú vui săn ảnh như một cách thư giãn, giải trí. Nhưng bấy nhiêu đó có trở thành nền tảng cho nhiếp ảnh Việt Nam phát triển về sau? 

Ảnh minh họa: TTXVN

Một thời đã xa...

Điểm mạnh của nhiếp ảnh Việt Nam đã được phát huy với rất nhiều bức ảnh đặc tả hai cuộc kháng chiến của dân tộc, nâng cao giá trị ảnh báo chí, sự kiện lên hàng tác phẩm, làm lay động hàng triệu con tim toàn cầu.

Người yêu ảnh chắc chắn đều biết khi nhắc đến những nghệ sĩ đã nổi danh nhiếp ảnh Việt trong suốt chiều dài thế kỷ 20. Tên tuổi của Phạm Văn Mùi, cố nghệ sĩ Võ An Ninh (với giải thưởng ngoại hạng qua tác phẩm Đẩy thuyền ra khơi được tôn vinh tại Paris, Pháp năm 1938) và còn nhiều bức ảnh mang giá trị lịch sử của Việt Nam gắn liền với tên tuổi của ông hay Nguyễn Đình Ưu (tác phẩm Nữ dân quân - Huy chương vàng (HCV) tại Hungary năm 1961), Phan Thoan (O du kích nhỏ - HCV tại Bungary năm 1968), Lâm Hồng Long (Mẹ con ngày gặp mặt - Bằng danh dự FIAP năm 1991), Lâm Tấn Tài (Vượt dốc - Giải thưởng lớn Italy), cho đến những thế hệ kế tiếp là Long Thành, Duy Anh, Đào Hoa Nữ, Thái Phiên, Hoàng Thế Nhiệm, Lê Hồng Linh, Bá Hân... từ lâu đã vang danh cả trong và ngoài nước.

Ảnh: Phan Thoan - O du kích nhỏ - HCV tại Bungary năm 1968

Bà Nguyễn Thị Kim Lai bên bức ảnh làm thay đổi số phận của chính mình (Nguồn: CAND)

Đẩy thuyền ra khơi - giải thưởng ngoại hạng của cố nghệ sĩ nhiếp ảnh nổi tiếng Võ An Ninh tại Paris năm 1938 (Nguồn: ManhHai flickr)

Tuy nhiên, trong một vài năm trở lại đây, nhiếp ảnh Việt Nam đã lộ ra ít nhiều lối mòn trong sáng tạo, hiếm có tác phẩm nào tạo gây tiếng vang để đời dù vẫn đều đặn giành được nhiều giải thưởng tại các lần ra quân cả trong và ngoài nước, mà trong đó có cả những cuộc thi... ít người biết đến. 

Đa số những tác phẩm nghệ thuật của Việt Nam có liên hệ chặt chẽ với hội họa từ bố cục cho đến ánh sáng, màu sắc. Yếu tố thời điểm, khoảnh khắc dường như bị lui lại phía sau, thay thế bằng sự tĩnh lặng, bàng bạc, chiêm nghiệm. Do vậy vô tình việc này đã khiến cho người thưởng thức quên mất luôn khái niệm về không gian, thời gian của bức ảnh. Hàng loạt ảnh phong cảnh đặc tả đồi cát nổi tiếng ở Phan Thiết, đời sống đồng bào vùng cao hay nhịp sống an bình, từ tốn ở làng quê Bắc Bộ, Nam Bộ... na ná nhau, không phân biệt được tác giả nào vì không có cá tính gì riêng biệt.

Trong khi những nhiếp ảnh gia phương Tây có thể đơn giản chụp chính những người thân trong gia đình họ để có được những bức ảnh nghệ thuật đầy rung cảm thì chúng ta lại làm khác. Nhiều nhiếp ảnh gia Việt Nam lại lặn lội vào tận rừng sâu, ngõ cụt tìm để cho ra cụ già dân tộc ghép với gương mặt trẻ thơ nào đó để làm nên tác phẩm mẹ con hay bà cháu. Điều này khiến khả năng biểu đạt ngôn ngữ bằng hình ảnh dần mai một, thay vào đó là việc mô phỏng lại khuôn mẫu sẵn có từ các thế hệ trước. 

Thật sẽ chẳng còn cảm hứng gì khi bước vào một cuộc triển lãm ảnh hay tham gia cuộc thi ảnh mà thấy đa số tác phẩm đều tương tự nhau từ cách thể hiện từ hình thức đến bố cục, không gian & thời gian. Hiện nhiếp ảnh chỉ làm tròn chức năng ghi nhận mà thiếu hẳn sự cảm nhận. Phải chăng đó là lối mòn khiến cho nghệ thuật nhiếp ảnh Việt Nam mất dần sự quan tâm của người yêu ảnh?

Vì đâu đến nỗi?

Nếu xét đến số lượng ảnh được công bố và vô số giải thưởng có được, Việt Nam có thể nói đã trở thành "siêu cường" về nhiếp ảnh. Song mọi chuyện không hẳn như thế. Một bức ảnh nghệ thuật ngoài yếu tố đẹp, cần phải thể hiện được những gì liên quan tới yếu tố phi vật thể, nó thuộc về tính nhân văn, những cảm xúc sâu kín trong mỗi con người, lay động người xem, từ đó làm cho đời sống tinh thần chạm tới được với những chuẩn mực của chân thiện mỹ.

Phân tích sâu vấn đề này, nhiều nghệ sĩ nhiếp ảnh có thâm niên cầm máy mấy chục năm, đạt giải thưởng trong và ngoài nước đã thổ lộ nhiều bức xúc rất đáng suy nghĩ. Nghệ sĩ nhiếp ảnh Thái Phiên nhận xét: "So với thế hệ trước, những người cầm máy hiện nay đang theo một ‘lộ trình’ được vạch sẵn qua chủ đề của các cuộc thi do Bộ, Sở Văn hóa -Thông tin, Hội nghệ sĩ nhiếp ảnh hay một vài đơn vị tổ chức, tài trợ kinh phí. Điều này dẫn đến tình trạng đặt "con trâu trước cái cày".

Người chụp ảnh nếu muốn đạt giải thưởng thì dứt khoát phải hợp "gu" với ban giám khảo và phải làm theo "đơn đặt hàng" của ban tổ chức. Nhìn chung giới nhiếp ảnh Việt Nam đương đại chưa ra được khỏi lối mòn tư duy ảnh của thế hệ đi trước. Nếu ai mà dũng cảm đột phá đưa sáng tạo mới vào ảnh chụp của mình thì chắc rằng những bài dự thi đó sẽ không được công bố. Nhiếp ảnh khỏa thân nghệ thuật là một ví dụ. Theo tôi thì nhiều người luôn có thói quen dựa vào thói quen để đánh giá những điều không thuộc về... thói quen".

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Lê Hồng Linh

"Làm nghệ thuật thì cái khó là sáng tạo. Nhưng sáng tạo có nhiều mức độ khác nhau. Mấy ai đưa ra được cái mới toanh mà phần lớn là dựa vào ý tưởng đã biết. Không ai có thể cấm các nhà nhiếp ảnh chụp những đề tài cũ, muôn thuở như: đồi cát, người già, con trâu, lũy tre làng... Tuy nhiên, nhiếp ảnh gia cần có cái nhìn mới, cách thể hiện mới trong những đề tài dù rất cũ. Hiện nay Việt Nam có nhiều cấp thi ảnh nghệ thuật: tỉnh, khu vực, toàn quốc, các ban ngành đoàn thể, tổ chức xã hội, doanh nghiệp... Chúng ta quá coi trọng việc phát triển phong trào. Nghệ thuật đâu chỉ để đi thi. Để có những tác phẩm lớn, tác phẩm mới rất cần có những nhà nhiếp ảnh thật sự tài năng và có điều kiện, môi trường thuận lợi để sáng tạo".

Nghệ sĩ Bá Hân thêm ý kiến

"Ảnh nghệ thuật Việt Nam đang bị tình trạng mỗi tác giả gửi ảnh dự thi theo từng đề tài đơn lẻ: phong cảnh, chân dung, ký sự... mà không hình thành nên một bộ sưu tập ảnh theo chủ đề xuyên suốt. Đa số các cuộc thi ảnh gần đây đều mang chủ đề Việt Nam - Đất nước - Con người, phục vụ cho nội dung nào đó của ban tổ chức. Chúng ta có nhiều ảnh đẹp nhưng thiếu hẳn những bức ảnh chuyển tải ngôn ngữ, thông điệp xuất phát từ cảm xúc giữa người với người, với thiên nhiên. Thêm nữa là quá nhiều người chụp ảnh kiểu rập khuôn theo những người đi trước nên dễ gây nhàm chán cho người xem".

Tôn vinh ảnh nghệ thuật và cả ảnh báo chí

Ngoài thể loại ảnh nghệ thuật đặc tả con người, phong cảnh được quan tâm đến nhiều, chúng ta vẫn còn thiếu giải thưởng ảnh báo chí (World Press Photo) hay giải Pulitzer của Mỹ. Nếu được tôn vinh trong các giải thưởng này thì uy tín của nhiếp ảnh Việt Nam sẽ nhanh chóng vang danh khắp toàn cầu. Đây là một trong những thể loại ảnh so hành với nhịp sống đương đại, đòi hỏi người cầm máy phải có cái nhìn đầy nhân bản và nhanh nhạy tinh tế để đặc tả một thân phận con người, một sự kiện quan trọng đang diễn ra. Những bức ảnh về nạn đói năm 1945 của cụ Võ An Ninh là một minh chứng thực tế rõ ràng.

Đừng vội đưa nhiều lý do như không còn đạn bom, khói lửa, chúng ta thiếu những Đoàn Công Tính, Lâm Hồng Long hay Nick Út. Quá nhiều sự kiện quan trọng đã xảy ra trong ba mươi năm qua nhưng chúng ta không có bức ảnh nào được thế giới biết đến như thế hệ trước đã làm. Mặt khác, đến nay dù có tới mấy trăm tờ báo và tạp chí phát hành cả nước nhưng chúng ta vẫn chưa có một giải thưởng ảnh báo chí thật sự uy tín, đúng nghĩa mang tầm dân tộc. Ngoài ra, các nhiếp ảnh gia trẻ tuổi cũng cần mạnh dạn tìm cho mình hướng đi mới trong sáng tác, tránh bước lại “con đường” cũ mà thế hệ trước đã làm.

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Long Thành 

"Theo tôi, nhiếp ảnh Việt Nam đang dừng và có nguy cơ thụt lùi. Sau khi làn sóng số hóa đổ bộ vào, chúng ta sản sinh ra quá nhiều "nghệ sĩ" với lối diễn đạt dễ dãi, hời hợt, ít chắt lọc. Mỗi nghệ sĩ nên có lối đi riêng về phong cách, phải biết sáng tạo, tìm tòi cái mới. Nếu không, xem triển lãm năm nay cũng tương tự như những năm trước. Điều quan trọng là người cầm chịch các cuộc thi phải am hiểu về nhiếp ảnh, có đẳng cấp trong mỗi thể loại ảnh. Tôi từng gặp ban giám khảo nhiều cuộc thi ảnh nghệ thuật trong nước bao gồm cả nhà thơ, nhà văn, nhạc sĩ tham gia chấm giải, thế thì làm sao phát hiện được tài năng mới?".

Ảnh: Hoàng Khôi/Giang Vũ

Nghệ sĩ Thái Phiên 

"Nhiều ‘cụ’ chấm giải ảnh nghệ thuật vẫn theo lối mòn như bố cục cổ điển với những đường mạnh, điểm nhấn. Họ không hiểu hết những gì thế hệ 7X, 8X cảm nhận về cuộc sống hiện đại với những ứng dụng công nghệ kỹ thuật số được cập nhật hằng ngày. Chính vì vậy công chúng chỉ thưởng thức những bức ảnh theo kiểu "đổ khuôn", thiếu sáng tạo mang tính đột phá. Ảnh báo chí cũng ít được coi trọng, nhuận ảnh thấp, không đầu tư. Do đó để mong có những bức ảnh thời sự đúng nghĩa là rất khó".

• [Câu chuyện nhiếp ảnh] NAG Thái Phiên: “Trong 26 năm chụp ảnh nude, tôi chưa từng có suy nghĩ dung tục, xấu xa với mẫu nữ”

• Chiêm ngưỡng 52 bức ảnh nude tại triển lãm ảnh khỏa thân đầu tiên ở Hà Nội

• Ảnh khỏa thân – Lãnh địa 'thần bí'

Ảnh: Thái Phiên

Tự do sáng tạo là điều cốt lõi mà nhiều nghệ sĩ nhiếp ảnh thực thụ, đặc biệt là giới trẻ đang hướng tới. Và trước hết chính là những thành phần quan trọng trong ban giám khảo các cuộc thi ảnh cần thay đổi để thúc đẩy, tôn vinh sự thăng hoa này. Có như thế, nhiếp ảnh Việt Nam - cả trong lĩnh vực nghệ thuật hay báo chí - mới có cơ hội thoát khỏi lối mòn.

Nguồn Thanh Niên 

Những bức ảnh lọt vòng chung kết world press photo 2021: Thế giới nhiều biến động

Những mẫu camera làm nên chiến thắng đầu bảng cuộc thi ảnh Báo chí Thế giới - World Press Photo 2022

Điểm danh các camera 'rinh' về giải Báo Chí Thế Giới năm 2020

Danh sách máy ảnh được ưa chuộng nhất từ World Press Photo 2017

Bức ảnh "Khủng hoảng Venezuela" nhận giải World Press Photo 2018

Tôi đã chờ tới thời điểm ánh sáng hoàn hảo để chụp lại những bức ảnh này